شرکت حزب توده در کابینه ی «قوام»

رادمان روئین تن

«سلام سوسیالیزم» ضمن معرفی خود بعنوان یک مارکسیست انقلابی ، شرکت حزب توده در کابینه ی «قوام» در سال 1325 شمسی را امری درست قلمداد می کند.

چیز بسیار جالب این است که هیچ یک از سه وزیر حزب توده که در کابینه «قوام» شرکت کردند، ادعای انقلابی بودن نداشتند. جدا از «دکتر یزدی» که جاسوسی ساواک را می کرد، «ایرج اسکندری» و «فریدون کشاورز» هر دو در کتاب خاطرات خودشان به روشنی اعلام داشتند که آنها سوسیالیستهای میانه رو هستند.

اما در مورد پیامدهای شرکت «حزب توده» در کاینیه ی «قوام» باید بحث تاریخی کوتاهی انجام دهم تا برای دوستان و رفقا روشن شود که چگونه «حزب توده» با شرکت خود در کابینه ی

قوام باعث سرکوب جمهوری آدربایجان و جنبش کارگری ایران شد.

قرارداد واگذاری نفت شمال به روسها بین «قوام» و «سادچیکف» در 15 فروردین 1325 بسته شد. بر اساس این قراداد تجسس و بهره ‌برداری ‌اراضی نفتخيز در شمال ايران با شرايطی خاص از طريق ايجاد شركت پيشنهادی (شركت مختلط ايران وشوروی‌) آغاز می شد‌. مدت عمليات استخراجی شركت 50 سال بود كه در مدت 25 سال اول عمليات‌، 49 درصد سهام به ايران‌ و 51 درصد سهام به دولت شوروی می رسید و در مدت 25 سال دوم 50 درصد سهام به ايران و 50 درصد سهام به شوروی تعلق داشت.

البته تمام تلاش «قوام» این بود که بتواند با جلب رضایت روسها ، در درجه ی اول زمینه لازم برای خروج آنان از ایران را فراهم کرده و از طرف دیگر مساله «جمهوری آذربایجان» را هر چه زودتر حل نماید. در این راستا او به «‌حزب توده » اظهار علاقه كرد تا جای كه ضمن مذاكره با «پيشه‌وری»‌، رهبر «جمهوری آذربایجان»‌، و اظهار ارادت به‌سفارت روسيه‌، سه نفر از سران حزب توده ( دکتر یزدی، دکتر فریدون کشاورز، دکتر ایرج اسکندری) را در كابينه خود وارد ساخت‌!

«قوام»، علی ‌رغم اينگونه اقدامات نمايشی‌، بطور پنهانی نيز به تقويت مخالفان دموكرات‌ها درآذربايجان همت گمارد و آنها را برای تضعيف جبهه «پيشه‌وری» تطميع كرد. «قوام» با اين مانورهای ‌سياسی ماهرانه توانست نظر روس‌ها را به خود جلب كند تا جايی كه روس‌ها او را بزرگ‌ ترين سياستمدارشرق و رهبر بزرگ توده‌ها ناميدند. حزب توده نيز او را «رئيس حكومت ائتلافی آزاديخواهان» لقب داد.

روزنامه «رهبر»، ارگان «حزب توده ايران» در 22 اسفند 1324 اين عبارت ستايش ‌گونه را در مورد «قوام‌السلطنه» به‌كار برد: «... دولت كنونی را همان امواج غضب ملت عليه هيات حاكمه‌، روی كار آورده‌است‌. اين دولت آخرين اسلحه مسالمت‌آميز ملت عليه هيات حاكمه است‌.» همچنين «سادچيكف‌»، قوام را سياستمدار بزرگ خاورميانه خواند.

كميته ی مركزی «حزب توده» طی اعلاميه‌ای شركت در كابينه «قوام» را چنين توجيه كرد: «... ما از اين‌رو دركابينه شركت جستيم تا از راه همكاری با ساير عناصر ملی و آزاديخواه در دستگاه حاكمه‌، تصفيه واقعی ‌را عملي نماييم و دستگاه دولتی را به مردم نزديك‌ تر سازيم و آن را به نفع ملت و برای خدمت به جامعه ‌به ‌كار بريم‌.»

«قوام» علاوه بر اينها، با ترفندهای خود موفق شد با استفاده از ارتش‌، بساط شورش پيشه ‌وری را درخطه آذربايجان برچيند و آن استان را از نفوذ نيروهای حزب دموكرات اذربایجان پاك كند.

«قوام» پس از بهره برداری از «حزب توده» در جهت حفظ کل دستگاه دولتی و با ايفای نقشی ماهرانه توفيق يافت انتخابات مجلس پانزدهم را به ميل خود برگزار كند، بدون اين‌كه حتي يك ‌نفر از سران این حزب را در آن شركت دهد. «حزب توده» در حقیقت جاده صاف کن سیاستهای دولت «قوام» در سرکوب جمهوری آذربایجان و جنبش کارگری ایران شد.

دوره ی پانزدهم مجلس شورای ملی در 25 تيرماه 1326، پس از برگزاری جلسه افتتاحيه فعاليت خود را آغاز كرد. مجلس شورای ملی پس از چندی و در شرايطی كه «سادچيكف‌» سفير شوروی در «تهران»‌ تصويب فوری قرارداد را به ‌وسيله مجلس شورای ملی انتظار می‌

كشيد، بحث در مورد آن را آغاز كرد.«سادچيكف»‌، از پيش‌، هر گونه كمك مالی و اقتصادی ممكن را به ايران‌، مشروط به تصويب‌ اين موافقت ‌نامه كرده بود! دولتمردان شوروی نيز كه به تصويب قرارداد نفت از سوی نمايندگان مجلس‌، اميد بسته بودند آن رابه‌عنوان آزمايشی حساس در ايجاد حُسن تفاهم بين دو كشور تلقی می ‌كردند.

«قوام‌السلطنه» در مهرماه 1326 جهت تشريح موضع خود و پاره‌ ای توضيحات در خصوص ‌موافقت‌ نامه نفتی ايران و روسيه‌، در مجلس شورای ملی حضور يافت‌. در اظهارات وی تصريح شد كه ‌قرارداد نفت ايران و روسيه تنها از اين جهت انعقاد يافت كه مساله «آذربايجان» حل و كشور از نيروهای نظامی روس تخليه شود. «قوام» سپس متن موافقت‌نامه را برای تصميم‌گيری به مجلس شورای ملی تقديم ‌كرد.

نمايندگان مجلس پس از طرح موضوع‌، به بحث و بررسی پيرامون متن موافقت ‌نامه پرداختند كه با عدم موافقت مواجه شد و مورد تصويب قرار نگرفت‌. علاوه بر اين‌، «دكتر رضازاده شفق»‌، رئيس‌ كميسيون خارجی مجلس و چند تن ديگر از نمايندگان نيز ماده واحده ‌ای را مشتمل بر ممنوعيت‌ واگذاری امتياز استخراج نفت به خارجی ‌ها پيشنهاد كردند كه در نهايت با اكثريت 102 رای در مقابل 2رای ممتنع به تصويب نمايندگان مجلس رسيد. «سادچيكف‌» نيز طی نامه‌ای به «قوام‌السلطنه» نقض عهد دولت ايران را گوشزد كرد و تصميم مجلس‌ راجع به بی ‌اثربودن قرارداد تشكيل شركت مختلط نفت ايران و شوروی را با وجود بقای امتياز نفت ايران‌و انگليس در جنوب ايران تبعيض ‌آميز خواند. وی همچنين در پايان نامه‌، اعتراض كشور خود را به اين تصميم اعلام داشته و مسئوليت عواقب آن‌ را به‌عهده دولت ايران می ‌گذارد!

پس از به پایان رسیدن تاریخ مصرف «قوام»، شاه او را از حاکمیت حذف کرد. به قول سفیر «آمریکا» هنگامی که «قوام» سودمندی خود را از دست داد، مجلس با اشاره ی شاه او را بیرون انداخت.